Etapy dojrzewania płciowego u dziewcząt i chłopców

Dojrzewanie to bardzo trudny temat. Każdy rodzic nastoletniego dziecka przyzna, że zmiany zachodzące w ciele nastolatka i tzw. młodzieńczy bunt, to ciężki okres w jego rodzicielskiej karierze.

Ponieważ psychologiem nie jestem, chciałabym się skupić na samym aspekcie dojrzewania płciowego i napisać parę słów o jego zaburzeniach tak, żebyście wiedzieli kiedy warto się martwić a kiedy wyluzować 🙂

Co to jest dojrzewanie płciowe i jak do niego dochodzi? 

Jest to proces regulowany hormonalnie, w wyniku którego w ciele dziecka zachodzą po kolei pewne zmiany, zarówno w wyglądzie, budowie ciała jak i narządów płciowych. Sprawia to, że biologicznie staje się ono dorosłym i przygotowuje się do możliwości posiadania potomstwa.

Ogólnie rzecz biorąc można powiedzieć, że przysadka (czyli część mózgu) wydziela hormony zwane gonadotropinami, które to stymulują gonady (czyli jajniki u dziewcząt a jądra u chłopców) do produkcji ich hormonów – estrogenów u dziewczynek i testosteronu u chłopców. Te hormony zapoczątkowują dojrzewanie płciowe.

Kiedy to się dzieje?

Moment rozpoczęcia dojrzewania jest w pewnym stopniu uwarunkowany genetycznie. W Polsce przeciętny wiek pojawienia się pierwszych jego objawów to:

• między 10. a 11. rokiem życia u dziewcząt,
• u chłopców między 11,5. a 12,5. rokiem życia.

Niemniej za fizjologiczne, uznaje się rozpoczęcie dojrzewania między 8. a 13. rokiem życia u dziewcząt oraz  między 9. a 14,5. rokiem życia u chłopców.

Jak poznać, że dziecko zaczyna dojrzewać?

W celu oceny dojrzewania lekarze posługują się skalą Tannera, w której ocenie podlega:

• owłosienie łonowe PUBARCHE,
• powiększenie gruczołu piersiowego u dziewcząt THELARCHE,
• powiększenie jąder u chłopców GONADARCHE,
• dodatkowo możemy ocenić występowanie owłosienia pachowego AXILLARCHE.

Dojrzewanie zaczyna się w momencie powiększania się gonad. Jednak tak jak u chłopców łatwo jest to zauważyć, tak u prawidłowo rozwijających się dziewczynek, pierwszym widocznym objawem dojrzewania jest powiększenie gruczołów piersiowych – co ważne – może być ono asymetryczne. Zresztą asymetria ta utrzymuje się u większości kobiet aż do dorosłości :).

Etapy dojrzewania u dziewczynek

• powiększanie gruczołów piersiowych (medycznie zwany telarche, zmiana zabarwienie i uniesienie brodawki, może pojawić się bolesność),
• pojawienie się owłosienia łonowego i pachowego (adrenarche– wynik działania hormonów nadnerczowych, w jego skład wchodzi pubarche i axillarche),
• przyspieszenie tempa wzrastania (tzw. skok wzrostowy),
• pojawienie się pierwszej miesiączki (menarche).

Zgodnie z obowiązującymi wytycznymi, przez 2 lata od wystąpienia pierwszej miesiączki, dziewczęta mogą miesiączkować nieregularnie – jest to związane z tym, że pierwsze cykle często są jeszcze bezowulacyjne. Nie jest to jednak regułą! I ważne, żeby nie traktować tego czasu, jako okresu w którym nie można zajść w ciążę.

Natomiast u dziewczynek u których miesiączki występują rzadziej niż co 90 dni lub częściej niż co 20 dni (niezależnie od wieku wystąpienia pierwszej miesiączki) powinna zostać wszczęta diagnostyka endokrynologiczna.

Od początku miesiączkowania można stosować zarówno podpaski jak i tampony pod warunkiem, że krwawienia są na tyle obfite, że będą one pochłaniać krew a nie fizjologiczną wydzielinę. Trzeba też stosować się do zaleceń producenta odnośnie ich zakładania i częstości wymiany.

Jak już wspomniałam dojrzewanie u chłopców rozpoczyna się od powiększenia objętości jąder. Dopiero potem moszna zmienia swój wygląd.

Etapy dojrzewania u chłopców

• powiększanie się objętości jąder (gonadarche),
• marszczenie i ściemnienie skóry moszny,
• wydłużanie prącia,
• pojawienie się owłosienia po pachami i na wzgórku łonowym (adrenarche),
• przyspieszenie tempa wzrastania (tzw. skok wzrostowy),
• zmiana zapachu potu,
• pojawienie się zmian trądzikowych,
• mutacja,
• pojawienie się owłosienia na twarzy.

Skok wzrostowy (przyspieszenie tempa wzrastania) jest nieodłącznym elementem dojrzewania. U dziewczynek występuje około 2 lata wcześniej niż u chłopców (stąd na pewnym etapie można zauważyć, że w danej klasie dziewczynki są wyższe od chłopców). Pod koniec dojrzewania tempo wzrastania zwalnia i pomiędzy 15. a 18. rokiem życia dziecko (a w zasadzie młody dorosły) osiąga swój ostateczny wzrost w wyniku zarastania chrząstek wzrostowych.

Ok. Skoro już wiemy jak to powinno wyglądać, to teraz parę słów o zaburzeniach z jakimi rodzic może się spotkać. Zacznę od najczęstszego.

Przejściowe powiększenie się gruczołów piersiowych może pojawiać się u dziewczynek w okresie noworodkowym i utrzymywać nawet do końca 2 rż. Jeśli nie towarzyszą mu inne objawy dojrzewania, w tym przyspieszenie wzrostu nie wymaga diagnostyki hormonalnej. Konsultacji endokrynologicznej wymaga wtedy jeśli utrzymuje się powyżej 3-4 r.ż. lub pojawia przed 8 r.ż.

Również u chłopców w okresie noworodkowym oraz w okresie dojrzewania może pojawić się przejściowe powiększenie gruczołów piersiowych. Jeśli nie towarzyszą mu inne niepokojące objawy, nie musi być związane z patologią.

Ważne! U noworodków czasem może dojść do noworodkowego zapalenia sutka, więc jeśli poza powiększeniem sutek jest bolesny, zaczerwieniony lub wydobywa się z niego wydzielina – należy koniecznie skonsultować się z pediatrą!

Przedwczesne dojrzewanie płciowe

Jest to sytuacja, w której pierwsze kliniczne objawy pokwitania (wystąpienie adrenarche, gonadarche lub thelarche u dziewczynek) pojawiają się przed 8 rokiem życia u dziewczynek lub przed 9 rokiem życia u chłopców, lub jeśli pierwsza miesiączka wystąpi przed ukończeniem 10 roku życia.

Przedwczesne dojrzewanie dzielimy na dwa typy:

• zależny od gonadotropin (typ izoseksualny, czy też inaczej centralne przedwczesne dojrzewanie), co oznacza że centrum dowodzenia czyli przysadka, zwiększa wydzialanie LH i FSH (gonadotropiny), które stymulują jajniki do wzrostu i produkcji estrogenów. Najczęściej (w około 70%) jest to działanie idiopatyczne (samoistne) jednak mogą za to być odpowiedzialne zmiany w obrębie mózgu takie jak guzy, torbiele, wady wrodzone, stwardnienie guzowate lub powikłania po urazie czaszkowo-mózgowym, zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych czy napromieniowaniu mózgu (np. w leczeniu nowotworów).
• drugim typem jest ten niezależny od gonadotropin, co oznacza że hormony płciowe są produkowane w nadmiarze w organizmie, natomiast niezależnie od dyrektora- przysadki. W wyniku ujemnego sprzężenia zwrotnego przysadka wyhamowuje produkcję i wydzielanie FSH i LH (co obserwujemy w badaniach laboratoryjnych). Ten typ ma dwie postacie: IZOSEKSUALNĄ czyli zgodną z płcią (u dziewczynek nowotwory czy torbiele powodujące nadmiar estrogenów, a u chłopców powodujące nadmiar androgenów, przypadkowe spożycie doustnej terapii antykoncepcyjnej lub stosowanie maści z estrogenami) oraz postać HETEROSEKSUALNA w której obserwujemy cechy męskie u dziewcząt (np. guzy wirylizujące lub wrodzony przerost nadnerczy). W tej postaci u dziewcząt przedwcześnie pojawia się owłosienie łonowe, a także owłosienie typu męskiego (hirsutyzm) czyli na twarzy tzw. wąsik, włosy wokół brodawek sutkowych, na przedramionach, wzdłuż kresy białej, na udach i pośladkach. Poza samym wystąpieniem owłosienia w rejonach typowych dla mężczyzn, włosy te są grube, ciemne oraz skręcone. Dodatkowo może wystąpić przerost łechtaczki trądzik i przyspieszone wzrastanie. Paradoksalnie dzieci takie osiągają ostatecznie niski wzrost, ponieważ rosną szybciej ale krócej.

Działania lecznicze mogą być przyczynowe, czyli takie w których możemy leczyć przyczynę przedwczesnego dojrzewania np. usunięcie guza, zaprzestanie stosowania hormonów doustnych. Jeśli jednak działanie przyczynowe jest niemożliwe, hamujemy przysadkę podając co 28 dni domięśniowo analogi gonadotropin które blokują receptory w przysadce prowadząc do zmniejszenia wydzielania gonadotropin i pobudzania gonad. Takie leczenie prowadzi się do czasu zarośnięcia nasad kości długich.

Opóźnione dojrzewanie płciowe

Opóźnione dojrzewanie płciowe jest sytuacją, w której nie wystąpiły żadne cechy dojrzewania płciowego przed 13. rokiem życia u dziewcząt i 14. rokiem życia u chłopców, lub nie wystąpienie menarche przed 16 rokiem życia. Opóźnienie pokwitania będzie analogicznie wynikiem NIEPRODUKOWANIA hormonów płciowych przez jądra lub jajniki.

Może tak się dziać w wyniku braku sygnału „z góry” kiedy to przysadka mimo niskich stężeń testosteronu lub estrogenów nie zaczyna wydzielać w odpowiedzi gonadotropin. Nazywamy to hipogonadotropizmem hipogonadotropowym.

Najczęstszą przyczyną takiej sytuacji jest tzw. „kowr” czyli konstytucjonalne opóźnienie wzrastania i rozwoju, co oznacza tyle że mama lub tata też tak mieli lub akurat trafił nam się „taki model”, u którego wystąpiła taka odmiana fizjologicznego dojrzewania.

Do innych przyczyn zaliczamy: zaburzenia odżywiania (jadłowstręt), nadmierny wysiłek fizyczny u wyczynowych sportsmenek, jako wynik choroby przewlekłej. Rzadziej jako wynik zaburzeń hormonalnych tj. niedobór hormonu wzrostu, niedoczynność tarczycy, hiperprolaktynemia, hiperkortyzolemia, nieprawidłowo leczona cukrzyca typu 1.

Przyczyny nieodwracalne

Powyżej wymienione są odwracalnymi lub przejściowymi przyczynami. Są jednak też takie, które są nieodwracalne i należą do nich wady genetyczne (zespół KAllmanna i Willego-Pradera) czy przyczyny organiczne- uszkodzenia w okolicach podwzgórza lub przysadki spowodowane guzami, lub ich leczeniem operacyjnych bądź naświetlaniem.

Drugą przyczyną opóźnionego pokwitania może być zaburzenie budowy lub funkcji samej gonady, która nie reaguje mimo stymulacji przez gonadotropiny, wydzielane w tym wypadku w nadmiarze przez sfrustrowaną przysadkę. Taką sytuację nazywamy hipogonadyzmem hipergonadotropowym. Jego przyczynami są zespoły uwarunkowane genetycznie (np. zespół Turnera czy Klinefeltera), przedwczesne wygasanie czynności jajników (POF- ang. premature ovarian failure), stan po chemio- lub radioterapii, czy też u chłopców powikłanie wirusowego zapalenia przyusznic inaczej potocznie zwanej – świnki.

Jak widać przyczyn jest sporo i są one na tyle zróżnicowane, że leczenie musi być dobrane do konkretnej przyczyny. W „kowrze” wystarczy obserwacja, we wszelkiego rodzaju guzach hormonalnie czynnych leczeniem jest operacyjne usunięcie. W sytuacjach niewydolności jajników czy jąder musimy zastąpić ich fizjologiczną czynność podając estrogeny lub testosteron.

Warto jednak pamiętać, że większość dzieci dojrzewa prawidłowo, ale w swoim tempie, najważniejsze się aby pamiętać jakie są normy i nie porównywać do syna sąsiada czy córki koleżanki, tylko w razie wątpliwości spytać pediatrę.

Kilka słów od Nicole

Na koniec dodam coś, czego koleżanki nie dodały, ale jest to bardzo ważne. Pediatra ma prawo, a nawet powinien (!) przeprowadzić badanie narządów płciowych waszych dzieci. Także, jeżeli lekarz chce „zajrzeć w majtki” waszego 7, 10 czy nawet 15 letniego dziecka – to robi to w dobrej intencji i jest DOBRYM lekarzem! Pamiętajcie o tym.
Piszę to bo, niestety w naszym dziwnym społeczeństwie nie raz słyszałam „dziwne” wiadomości – że lekarz zwariował, nie mówiąc gorzej… i zajrzał dziecku w majtki.
Ps. Dorosłym też lekarz powinien zaglądać w majtki, kobietom – położna lub ginekolog a mężczyznom lekarz rodzinny bądź urolog – dzięki temu może znaleźć nieprawidłowości, które mogą Wam uratować życie a waszym dzieciom zaoszczędzić poważniejszych powikłań).
Autor artykułu: lek. Alicja Jaczewska, lek. Monika Milczarek
Ostatnia aktualizacja: 31.10.2021

Alicja Jaczewska

7 min