Użądlenia owadów – kiedy są niebezpieczne i jak na nie reagować?

Jad owadów może wywoływać reakcje miejscowe i uogólnione, w tym reakcje ciężkie i zagrażające życiu. W naszych warunkach klimatycznych owady mogące swoim jadem wywołać reakcję alergiczną to owady błonkoskrzydłe, czyli:

• pszczoła miodna,
• osa,
• szerszeń,
• trzmiel.

Pszczoły żądlą najczęściej broniąc siebie lub swojego domu. Charakterystyczne dla ich użądleń jest to, że pozostawiają żądło w skórze.

Osy żądło zabierają ze sobą i niestety mogą użądlić spontanicznie, zupełnie niesprowokowane, mogą też użądlić wielokrotnie. Osy budują gniazda w różnych miejscach – pod dachem, w dziuplach lub pod ziemią (stąd właśnie zalecenia, by nie chodzić boso po trawie!)

Szerszenie są dużo większe, podobnie jak osy budują gniazda w różnych miejscach: na strychach, w garażach i w starych drzewach. Szerszeń żądli najczęściej w obronie gniazda.

Trzmiel, czyli owad, którego często nazywamy niesłusznie „bąkiem”, żądli rzadziej, najczęściej w obranie własnej lub gniazda. 

Spis treści:

1. Reakcje na użądlenie – klasyfikacja
2. Czynniki zwiększające ryzyko powtórzenia się reakcji uogólnionej
3. Użądlenie – pierwsza pomoc
4. Jak uniknąć użądlenia?
5. Odczulanie

Reakcje na użądlenie – klasyfikacja

Reakcje na użądlenie mogą być różne. U większości osób wstępuje reakcja miejscowa zwyczajna (niealergiczna). Do objawów należą: zaczerwienienie skóry, ból, niewielki obrzęk w miejscu użądlenia. Ustępują w ciągu kilku godzin lub dni i wynikają głównie z reakcji organizmu na toksyczne związki zawarte w jadzie. 

Czasem reakcja organizmu może być silniejsza, bardziej gwałtowna a czasem nawet zagrażająca życiu.

Do takich reakcji należą:

• miejscowa duża reakcja alergiczna – obrzęk i zaczerwienienie skóry o średnicy >10 cm utrzymujący się > 24 h, któremu mogą towarzyszyć objawy ogólne: uczucie rozbicia, dreszcze, gorączka lub ból głowy.
• uogólniona reakcja alergiczna – pokrzywka na skórze, może wystąpić obrzęk krtani lub gardła, ucisk w klatce piersiowej, zawroty głowy, chrypka, osłabienie, wymioty, ból brzucha, biegunka, duszność, spadek ciśnienia tętniczego, utrata świadomości, nietrzymanie moczu i stolca. Silnie wyrażoną uogólnioną reakcję organizmu nazywamy wstrząsem anafilaktycznym.  
• uogólniona toksyczna (nieimmunologiczna) – występuje po użądleniu przez wiele owadów jednocześnie; może wystąpić rozpad mięśni, uszkodzenie mięśnia sercowego, zaburzenia czynności wątroby lub nerek, niedokrwistość hemolityczna, skaza krwotoczna, DIC.

Użądlenie w usta

Szczególnie niebezpieczne jest użądlenie w usta, podniebienie tzw. „połknięcie pszczoły”. Taka sytuacja może być niebezpieczna nawet dla osoby, która nie jest uczulona na jad owadów błonkoskrzydłych, ponieważ może doprowadzić do dużego miejscowego obrzęku błony śluzowej gardła, krtani który utrudnia lub uniemożliwia pacjentowi oddychanie.

W takiej sytuacji najlepiej zgłosić się po pomoc lekarską, ponieważ może być konieczne szybkie podanie leków: adrenaliny i sterydów dożylnych. 

Czynniki zwiększające ryzyko powtórzenia się reakcji uogólnionej

Częściej uczula jad osy, rzadziej pszczoły, a najrzadziej szerszenia. Reakcja miejscowa pojawia się u około ¼ użądlonych osób, reakcja uogólniona dotyczy 3-9% osób. U dzieci większość reakcji po użądleniu przez owady jest łagodna i dotyczy głównie skóry.

Częstość reakcji uogólnionych wzrasta z wiekiem. Co ciekawa osoba, u której wcześniej występowały reakcje miejscowe może po którymś z kolei użądleniu odpowiedzieć wstrząsem anafilaktycznym. Do uogólnionych reakcji alergicznych też może dochodzić wielokrotnie.

Do czynników, które zwiększają ryzyko powtórzenia się reakcji uogólnionej należą:

• wiek – im jesteśmy starsi, tym ryzyko jest większe,
• czas – im dłuży czas od ostatniej reakcji, tym prawdopodobieństwo wystąpienia –kolejnej mniejsze,
• owad – reakcje uogólnione częściej występują po użądleniu przez pszczołę. 

Co ciekawe wystąpieniu uogólnionej reakcji sprzyja występowanie chorób układu krążenia oraz przyjmowanie leków na te choroby takich jak inhibitory, konwertazy, angiotensyny czy β-adrenolityki. 

Użądlenie – pierwsza pomoc

Jeśli użądliła nas pszczoła należy najpierw usunąć żądło. Żądło usuwa się podważając je np. kartą kredytową, kawałkiem kartonika czy paznokciem, nie łapiemy żądła od góry, bo wtedy możemy wycisnąć jeszcze dodatkową porcję jadu.

Jeśli użądlenie powoduje wystąpienie wielu objawów to swoją uwagę skupiamy na aktywnym hamowaniu reakcji uogólnionej, a nie na poszukiwaniu żądła.

1. Miejsce użądlenia należy zdezynfekować.
2. Warto szybko przyłożyć lód i zimny okład, by ograniczyć obrzęk.
3. Miejsce użądlenia można posmarować maścią sterydową np. w aptece bez recepty można kupić 1% hydrokortyzon ograniczny to ból i narastanie obrzęku.
4. Można przyjąć lek antyalergiczny np. cetyryzynę.
5. Z domowych sposób pomocne są okłady z octu.

Osoba, u której wcześniej wystąpiła poważna reakcja uogólniona powinna zawsze mieć ze sobą ampułkostrzykawkę z adrenaliną oraz dodatkowy tzw. pakiet ratunkowy, na który składa się lek antyhistaminowy i steryd w postaci tabletek oraz rozkurczowy lek wziewny.

Osoba uczulona i jej najbliżsi powinni być przeszkoleni jak użyć ampułkostrzykawki! W stresie działa się automatycznie stosując wyuczone schematy działania. Nagła sytuacja i narastające objawy powodują, że zapominamy, jak wykonywać najprostsze czynności.

Adrenalinę podajemy domięśniowo w przednioboczną część uda.

Jak uniknąć użądlenia?

1. W okresie letnim unikaj spożywania posiłków na powietrzu.
2. Jeśli już jesz na zewnątrz staraj się trzymać jedzenie w zabezpieczonych pojemnikach.
3. Unikaj napojów w puszce – pij z zakręcanych butelek, zakręcanych szklanek ze słomką itp. 
4. Nie stosuj perfum, lakierów do włosów, które swoim zapachem przyciągają owady.
5. Nie chodź boso po trawie.
6. Zakładaj zakryte buty. Te, które stały na zewnątrz zawsze sprawdzaj czy nie ma owada w środku.
7. Unikaj zbliżania do gniazd owadów.
8. Unikaj miejsc, które przyciągają owady: sady, łąki, śmietniki.
9. Zakładaj ubrania w kolorze czerwonym i pomarańczowym a unikaj fioletowego, niebieskiego i zielonego, na które pszczoły mocniej reagują.
10. W przypadku pojawienia się pszczoły czy osy zachowaj spokój, nie machaj rękami, nie wykonuj gwałtownych ruchów. 
11. Zakładaj w oknach moskitiery – chronią nie tylko przed osami czy pszczołami, ale też przed komarami.

Odczulanie czyli immunoterapia

Osoby, które przebyły ciężką zagrażającą życiu uogólnioną reakcję np. po użądleniu przez osę lub pszczołę kwalifikują się do tzw. immunoterapii, czyli odczulania.

Immunoterapia polega na podawaniu wzrastających dawek alergenu – celem uzyskania tolerancji na ten alergen. Odczulanie trwa około 3 do 5 lat. 

Źródło:

• Choroby Wewnętrzne Szczeklika, Medycyna Praktyczna 2021