Moje dziecko nie chce spać – zaburzenia snu u dzieci

Prawidłowy sen jest niezbędny dla rozwoju dziecka, zarówno fizycznego jak i emocjonalnego. Co ważne, sen jest również kluczowy dla prawidłowej pracy układu odpornościowego. Jego zaburzenia wpływają negatywnie na funkcjonowanie dziecka, a także całej rodziny.

Czy wiesz, że niewyspane dziecko może mieć:

• trudności w nauce, zapamiętywaniu, problemy z koncentracją uwagi,
• problemy z regulacją emocji – może mieć chwiejny nastrój, być drażliwe,
• problemy z zachowaniem – może być nadaktywne, przejawiać zachowania destruktywne,
• może też pojawić się u niego depresyjny nastrój, problemy w kontaktach z rówieśnikami.

Długotrwałe niezaspakajanie potrzeby snu może zwiększać ryzyko otyłości, cukrzycy, nadciśnienia tętniczego oraz zaburzeń lękowych, zaburzeń depresyjnych. Może też wystąpić zespół nadpobudliwości, co w konsekwencji może prowadzić do gorszych wyników w nauce.

Ile snu potrzebują dzieci?

Im młodsze dziecko, tym więcej snu potrzebuje. Struktura snu oraz jego długość zmienia się w zależności od wieku dziecka – najwięcej potrzebują go noworodki, natomiast w kolejnych miesiącach i latach życia następuje spadek długości snu.

• Najbardziej intensywne zmiany zachodzą w trakcie 1. roku życia dziecka. Noworodki śpią od ok. 16 do 18 godzin dziennie w kilku cyklach trwających zwykle 2-4 godziny. Bywa tak, że u noworodka można zaobserwować już zarys rytmu okołodobowego z większą ilością snu w godzinach nocnych, ale zasypianie i wybudzanie jest bardziej związane z uczuciem sytości i głodu, a nie bodźcami zewnętrznymi, takimi jak światło.

• W kolejnych miesiącach dochodzi do wydłużenia ilości nieprzerwanego snu nocnego i skrócenia czasu snu w ciągu dnia. Między 4. a 12. miesiącem życia dziecko śpi ok. 12-16 godzin dziennie, włącznie z drzemkami.

• W 2. roku życia czas snu dziecka to ok. 11-14 godzin, między 3. a 5. r.ż. dziecko spędza we śnie od 10-13 godzin. Między 6. a 12. rokiem życia zapotrzebowanie na sen to ok. 9-12. godzin dziennie. Nastolatki śpią ok. 8-10 godzin.

Istnieje duża różnica jeśli chodzi o długość i pory drzemek. Zwykle trwają one ok. 1,5 godziny. Większość dzieci rezygnuje z drzemek przed 5. rokiem życia. 

• Małe dzieci, do 1-2. roku życia często wybudzają się w nocy. Wybudzenia zwykle trwają 1-5 minut i są związane z zakończeniem kolejnego cyklu snu. W trakcie jednej nocy takich wybudzeń zwykle jest 5-7. Więcej wybudzeń mają dzieci karmione piersią. 

• 16-latki śpią ok. 8 godzin dziennie, jednak nie jest to ilość snu, która zaspokaja w pełni ich zapotrzebowanie. Uważa się, że nastolatki żyją z przewlekłą potrzebą snu, czyli po prostu śpią zbyt mało.

Zaburzenia snu w okresie dojrzewania

W okresie dojrzewania dochodzi do fizjologicznego opóźnienia fazy zasypiania, co jest związane ze zmianami w wydzielaniu melatoniny. Tzw. zespół opóźnionej fazy zasypiania jest najczęstszym zaburzeniem rytmu okołodobowego w populacji dziecięcej i dotyczy nawet 7-16% nastolatków.

Zaburzenie polega na przesunięciu pory zasypiania na późne godziny nocne, nawet miedzy 1 a 6 rano. Przy braku interwencji dorosłych dziecko budzi się i wstaje we wczesnych godzinach popołudniowych. Biorąc pod uwagę obowiązek szkolny oraz fakt, że w większości szkół zajęcia rozpoczynają się ok. godz. 8 rano, opóźniona faza zasypiania prowadzi do:

• trudności w dobudzeniu się rano,
• przewlekłego niedoboru snu,
• nadmiernej senności w ciągu dnia,
• przewlekłego uczucia zmęczenia,
• problemów z koncentracją,
• pogorszenia wyników szkolnych,
• spóźnień,
• opuszczania lekcji.

Może też dojść do obniżenia nastroju, problemów w kontaktach rówieśniczych a nawet wystąpienia myśli i tendencji samobójczych.

Bezsenność

Do najczęstszych zaburzeń snu w populacji ogólnej należy bezsenność. Mówimy o niej wtedy, kiedy występują trudności z zasypianiem, utrzymaniem ciągłości snu, czas snu jest zbyt krótki lub jego jakość jest niesatysfakcjonująca, pomimo istnienia odpowiednich warunków do spania. W konsekwencji dochodzi do pogorszenia samopoczucia i funkcjonowania w ciągu dnia. 

Objawy zaburzeń snu u dzieci

Do najczęstszych objawów zaburzeń snu u dzieci należą:

• trudności z zasypianiem,
• problemy z przesypianiem całej nocy,
• senność w ciągu dnia,
• chrapanie,
• przerwy w oddychaniu podczas snu,
• pogorszenie aktywności w ciągu dnia, zmęczenie, apatia,
• epizody lunatykowania, koszmary nocne,
• zgrzytanie zębami,
• pogorszenie wyników w nauce,
• drażliwość, chwiejny nastrój.

Przyczyny zaburzeń snu u dzieci

Przyczyny bezsenności mogą być różne, czasami mamy do czynienia z nakładaniem się kilku powodów. 

U dzieci przede wszystkim należy wykluczyć choroby somatyczne, które mogą prowadzić do pogorszenia jakości snu, takie jak refluks żołądkowo-przełykowy, zapalenia uszu, choroby tarczycy, atopowe zapalenie skóry czy przerost migdałka gardłowego.

Sen może być zaburzony w skutek przyjmowania niektórych leków lub substancji psychoaktywnych, takich jak kofeina, teina, guarana. Bezsenność często towarzyszy zaburzeniom psychicznym, takim jak depresja, choroba dwubiegunowa, zaburzenia lękowe, współwystępuje z innymi zaburzeniami np. ADHD.

Jednak najczęstszą przyczyną zaburzeń snu u dzieci są behawioralne zaburzenia snu, czyli zaburzenia związane ze stylem życia i zachowaniami okołosennymi. 

Co zrobić kiedy dziecko ma trudności z zasypianiem?

Sporadyczne problemy ze snem mogą wynikać z etapu rozwojowego, gorszego stanu somatycznego związanego np. z infekcją, okazjonalnego zaburzenia w rytmie dnia np. w czasie świąt, wakacji.

Jeżeli zaburzenia utrzymują się dłużej, kilka tygodni – zasięgnijmy rady specjalisty. 

W każdym przypadku pierwszym krokiem jest wprowadzenie zasad higieny snu.

Zasady higieny snu u dzieci

1. Stałe ramy snu – stałe pory kładzenia się do łóżka i wstawania, niezmienne także w dni wolne od przedszkola i szkoły, czyli np. weekendy. Umożliwia to wytworzenie skojarzenia między porą dnia a snem. Szczególnie ważne są stałe pory wstawania – na nie mamy większy wpływ.
2. Wytworzenie rytuałów okołosennych, takich jak kąpiel, kolacja, spokojne zabawy, czytanie bajek, śpiewanie kołysanek przed snem; unikanie multimediów – ekspozycji na światło w godzinach wieczornych.
3. Odpowiednie warunki w sypialni – ciemne, ciche pomieszczenie. Zasypianie przy zapalonym świetle może prowadzić do desynchronizacji rytmu okołodobowego przez zaburzenie produkcji melatoniny. Odgłosy rozmowy, filmu w sąsiednim pokoju mogą utrudniać zasypianie. Biały szum może zwiększać stężenie kortyzolu we krwi.
4. Unikanie produktów zawierających kofeinę i inne pobudzające substancje, np. napojów typu coca-cola, energetycznych, cukierków/ciast z kawą, kakao, herbaty.

Jeżeli pomimo stosowania się do tych zasad dziecko ma problemy z zaśnięciem, może być tak, że kładziemy je spać zbyt wcześnie. Jeżeli dziecko nie zasypia w ciągu ok. 15 min., wyjmijmy je z łóżka, zaproponujmy cichą zabawę i spróbujmy położyć je ponownie za 20-30 min lub wcześniej, jeśli będzie wykazywało oznaki senności.

Jeżeli pomimo prowadzenia tych zasad problemy ze snem utrzymują się, konieczne może być przeprowadzenie szczegółowej diagnostyki – może być tak, że problemy ze snem są jedynie objawem innych, głębszych problemów ze zdrowiem somatycznym lub psychicznym.

Jak jeszcze wspierać sen najmłodszych?

Wiele wskazuje na to, że korzystnie na sen dzieci wpływa:

• czytanie bajek przed snem,
• samodzielne zasypianie bez obecności rodzica (najlepiej zaczynać naukę samodzielnego zasypiania jak najwcześniej),
• ograniczenie korzystania z urządzeń multimedialnych – American Academy of Pediatrics zaleca unikanie ekspozycji dzieci do 2. roku życia na telewizje, zarówno czynnej jak i biernej. Starsze dzieci powinny spędzać przed telewizorem do godziny dziennie – najlepiej zakończyć korzystanie z urządzeń multimedialnych na godzinę przed położeniem się spać.
• regularna, umiarkowana aktywność fizyczna w ciągu dnia, którą należy zakończyć minimum na godzinę przed położeniem się do łóżka,
• śniadanie bogate w tryptofan i witaminę B6 – zawierają je soja, ryby, jaja, żółte sery,
• ekspozycja na światło słoneczne w godzinach porannych, 
• u nastolatków można wprowadzać techniki relaksacyjne.

U dzieci, przeciwnie do dorosłych, przyczyną bezsenności zwykle nie są problemy emocjonalne, ale nieprawidłowa higiena snu. Często plan dnia nie uwzględnia dostatecznej ilości czasu na odpoczynek, nierzadko już przedszkolaki mają liczne zajęcia dodatkowe, brakuje czasu na spokojną zabawę i wyciszenie przed snem. Stawiamy dzieciom wysokie wymagania licząc na to, że się do nich dostosują.

Istnieją duże różnice indywidualne, jeśli chodzi o zapotrzebowanie na sen. Warto podkreślić, że zapotrzebowanie na sen zależy też od rodzaju aktywności w ciągu dnia – nie powinna być ani zbyt monotonna, nudna, ani zbyt forsowna, intensywna.

Gdy zasady higieny snu są niewystarczające, kolejnym etapem są metody behawioralne, u starszych dzieci elementy terapii poznawczej i technik relaksacyjnych.

Metody behawioralne

• Wyciszenie przed snem – gdy dziecko nie zasypia włożone do łóżeczka, rodzic bawi się z nim przez 30 min, opóźnia porę kładzenia się do łóżeczka, odkłada dopiero gdy dziecko staje się śpiące i zasypia. Następnie, po wytworzeniu pozytywnego wzmocnienia związanego z szybkim zasypianiem, stopniowo przesuwa się porę kładzenia do łóżka o 15-30 min z rytuałem spokojnej zabawy przed snem.
• Systematyczne wybudzanie w przypadku wybudzeń w nocy.

Farmakoterapia zaburzeń snu u dzieci należy do ostateczności. Powinna być krótkoterminowa, zindywidualizowana, dostosowana do konkretnego rozpoznania i stanowić uzupełnienie technik behawioralnych. 

Ważną kwestią jest czy nie mamy do czynienia z tzw. bezsennością pozorną, która oznacza rozbieżność między oczekiwaniami rodziców a realnym zapotrzebowaniem dziecka na sen.

Badania dodatkowe

Czasami w diagnostyce zaburzeń snu wskazane jest wykonanie badań dodatkowych – EEG lub polisomnografii. W polisomnografii oprócz elektrod monitorujących aktywność mózgu, umieszcza się czujniki rejestrujące aktywność mięśni, ruchów gałek ocznych, przepływ powietrza w drogach oddechowych, czynność pracy serca oraz saturacji czyli poziomu natlenowania krwi. 

Rodzaje zaburzeń snu u dzieci

• Bezsenność – trudności w zasypianiu, częste wybudzenia, niewystarczający czas snu, sen niedający regeneracji. Przyczyny – behawioralne, niewłaściwa higiena snu, czynniki związane z trybem życia rodziny.
• Obturacyjny bezdech podczas snu – przyczyną może być przerost migdałka, otyłość, zaburzenia w budowie twarzoczaszki, choroby z obniżonym napięciem mięśniowym; Co ważne, przyczyny bezdechu sennego mogą być odwracalne. Obturacja i związany z nią bezdech negatywnie wpływa na zdrowie, a nawet może dawać odległe konsekwencje.
• Zaburzenia rytmów snu i czuwania, zaburzenia rytmu okołodobowego – występują nawet u 16% osób w okresie dojrzewania. 
• Inne, rzadsze to: nadmierna senność w tym narkolepsja, parasomnie (somnambulizm, lęki nocne, koszmary, zaburzenia zachowania).

Źródła:

• Zaburzenia snu u dzieci, Magda Kaczor, Magdalena Szczęsna, Medical Tribune Polska, Warszawa 2016
• Busch V, Altenburg TM, Harmsen IA, Chinapaw MJ. Interventions that stimulate healthy sleep in school-aged children: a systematic literature review. Eur J Public Health. 2017 Feb 1;27(1):53-65. doi: 10.1093/eurpub/ckw140. PMID: 28177474.
• Galland BC, Mitchell EA. Helping children sleep. Arch Dis Child. 2010 Oct;95(10):850-3. doi: 10.1136/adc.2009.162974. Erratum in: Arch Dis Child. 2011 Jun;96(6):e1. PMID: 20876792.