Alergia pokarmowa u niemowląt – objawy i jak ją rozpoznać?

Alergia pokarmowa u niemowląt jest chyba drugim po kolkach niemowlęcych „brzuszkowym” problemem najczęściej spędzającym rodzicom sen z powiek.

Jednocześnie mam wrażenie, że jest to jedna z częściej nadrozpoznawanych przyczyn dolegliwości u dzieci, co skutkuje niepotrzebnym wprowadzaniem restrykcyjnych diet u mam, przestawianiem dziecka na mieszanki mleczne o wysokim stopniu hydrolizy lub (o zgrozo!) rezygnacją z karmienia piersią.

Dlatego postaram się przybliżyć Wam parę faktów i jednocześnie obalić kilka mitów o alergiach u niemowląt.

Spis treści:

1. Czym jest alergia pokarmowa?
2. Podział nadwrażliwości pokarmowej
3. Czynniki ryzyka wystąpienia alergii
4. Objawy alergii pokarmowej u niemowląt
5. Rozpoznanie
6. Alergia pokarmowa u niemowląt karmionych mlekiem modyfikowanym
7. Alergia pokarmowa u niemowląt karmionych piersią

Czym jest alergia pokarmowa?

Jest to nieprawidłowa reakcja układu immunologicznego, która pojawia się w krótkim czasie od spożycia pokarmu zawierającego dany alergen. Alergie często bywają mylone z nietolerancjami pokarmowymi ze względu na podobne objawy ze strony przewodu pokarmowego, jednak mechanizm występowania tych objawów jest różny.

Dodatkowo – w przypadku nietolerancji, małe ilości pokarmów zazwyczaj nie powodują objawów, natomiast w przypadku alergii, nawet najmniejsza ilość alergenu może wywołać reakcję.

Ogólnie alergie i nietolerancje należą do grupy nadwrażliwości pokarmowych – pozwolę sobie przytoczyć ten podział, bo być może pomoże trochę w zrozumieniu problemu.

Podział nadwrażliwości pokarmowej

1. Nadwrażliwość niealergiczną (bez udziału mechanizmów immunologicznych)

– do tej grupy będą należały zaburzenia enzymatyczne (np. brak enzymu laktazy powodujący nietolerancję laktozy), nadwrażliwość na histaminę, nadwrażliwość na dodatki do żywności czy tzw. zatrucia pokarmowe – spowodowane obecnością bakterii i ich toksyn w pokarmie.

2. Nadwrażliwość alergiczną (alergia pokarmowa)

• zależną od przeciwciał IgE – charakteryzuje się szybkim i zwykle gwałtownym początkiem objawów, zwykle do 2 godzin od spożycia alergenu. Jest wywołana wiązaniem się alergenu z przeciwciałami IgE w błonie przewodu pokarmowego co powoduje uwolnienie substancji takich jak np. histamina, co z kolei wywołuje objawy ze strony przewodu pokarmowego, skóry, układu oddechowego czy krążenia. To w tym mechanizmie dochodzi do anafilaksji i groźnych objawów jakie kojarzą nam się z użądleniem pszczoły czy zjedzeniem orzeszków przez Jennifer Lopez w filmie „Sposób na teściową”,
• niezależną od przeciwciał IgE – tutaj objawy zazwyczaj występują później i są to głównie zapalenia jelit wywołane białkiem pokarmowym,
• mieszaną – zachodzą oba powyższe mechanizmy – przykładem może być atopowe zapalenie skóry (AZS).

W przypadku niemowląt, alergie pokarmowe najczęściej mają postać zapalenia jelit występującego w mechanizmie IgE-niezależnym i na tym rodzaju alergii skupi się ten artykuł.

Ze względu na bardziej gwałtowny przebieg alergii IgE-zależnych i ryzyko groźnych reakcji anafilaktycznych schemat postępowania jest troszkę inny i powinien być zawsze indywidualnie ustalany z lekarzem.

Warto pamiętać, że alergię pokarmową może wywołać każdy pokarm, ale u dzieci za 90% reakcji alergicznych odpowiadają:

• mleko krowie,
• jajko,
• orzeszki ziemne i inne orzechy,
• ryby i skorupiaki,
• soja,
• gluten.

Co ważne – u dziecka uczulonego na dany pokarm, objawy mogą występować po spożyciu innego pokarmu, zawierającego alergeny o podobnej budowie. Są to tak zwane reakcje krzyżowe, np.:

dziecko uczulone na krewetki może reagować na kraba, uczulone na mleko krowie reagować na mleko kozie, uczulone na orzechy włoskie reagować na inne orzechy.

Czynniki ryzyka wystąpienia alergii

Do czynników ryzyka wystąpienia alergii pokarmowej należą:

• alergia w rodzinie (rodzice, rodzeństwo),
• nasilone atopowe zapalenie skóry w pierwszych 3 miesiącach życia,
• wiek – im młodsze dziecko, tym większe ryzyko alergii (oczywiście, typowo objawy pojawiają się po pierwszym miesiącu życia, ale częściej alergia pojawia się u takiego 1-2 miesięcznego dziecka niż u np. 10 miesięcznego).

Objawy alergii pokarmowej u niemowląt

Alergia pokarmowa u niemowląt może mieć bardzo niespecyficzne objawy, ale do najczęstszych i najbardziej typowych należą:

• krew w stolcu (!),
• zmiany skórne,
• brak przyrostu masy ciała,
• biegunka i wymioty,
• ból brzucha,
• rzadziej zaparcie.

Wbrew pozorom zielona kupa albo taka ze śluzem wcale nie musi oznaczać alergii! W zasadzie u dzieci wszystkie kolory stolca są prawidłowe z wyjątkiem trzech – białego (jasnego), czarnego i czerwonego.

Właśnie w związku z brakiem specyficzności objawów, tak często za ich przyczynę uznaje się alergię. Bardzo często rozpoznanie alergii pokarmowej stawia się u dzieci z kolką – wówczas biedne mamy rezygnują z kolejnych produktów, dziecko dalej płacze, a one kończą na gotowanym indyku z ryżem i zaczynają wyglądać jak cień człowieka.

Drugim często mylonym z alergią problemem jest trądzik niemowlęcy, który najczęściej ustępuje samoistnie około 2-3 miesiąca życia. I jak mama ma pecha, może się to nałożyć czasowo z wprowadzeniem diety eliminacyjnej i już wszyscy są przekonani, że to była alergia. Podobnie jest z łojotokowym zapaleniem skóry, które w pierwszym roku życia występuje statystycznie częściej niż atopowe zapalenie skóry. Dlatego też tak ważne jest aby trzymać się zasad rozpoznawania alergii pokarmowej.

Jak rozpoznać alergię pokarmową u niemowląt?

Standardem jest próba eliminacji i prowokacji. Testy alergiczne u małych dzieci często wychodzą ujemne, gdyż jak wspomniałam na początku – w zdecydowanej większości alergia ma tu mechanizm IgE – niezależny, a więc nie wykryjemy specyficznych IgE. Choć traktujemy to badanie jako badanie pomocnicze. Co ważne – stwierdzenie specyficznych przeciwciał IgE przeciwko danemu antygenowi nie jest jednoznaczne z rozpoznaniem alergii – dodatkowo muszą występować objawy kliniczne.

Inne badania – wykrywanie IgG, biorezonans czy transformacja blastyczna limfocytów nie są wiarygodne i nie są ujęte w żadnych standardach. (Są za to świetnym źródłem zarobku dla laboratoriów i prywatnych placówek.)

Jak powinien wyglądać taki test?

Przede wszystkim powinien odbywać się w uzgodnieniu z pediatrą.

• Po pierwsze dlatego, żeby kontrolował co, kiedy i jak zmieniamy, zadecydował o kontynuacji bądź przerwaniu diety oraz o tym w jakich warunkach ma odbyć się prowokacja.
• A po drugie – po dodatniej próbie może zapisać w dokumentacji rozpoznanie, dzięki czemu (w razie konieczności) mieszanki dla dzieci z alergią będą wypisywane z refundacją.

Alergia u niemowląt karmionych mlekiem modyfikowanym

Zacznę od prostszej opcji – dzieci karmionych mlekiem modyfikowanym.* Ponieważ mieszanki mleczne (w większości) są wytwarzane z mleka krowiego i inne antygeny nie powinny się w nich znajdować, w tej grupie dzieci podejrzewamy alergię na białko mleka krowiego (BMK).  Dlatego też u takiego dziecka powinniśmy wprowadzić mieszankę o wysokim stopniu hydrolizy na okres 2-4 tygodni (tak długą mogą utrzymywać się antygeny w organizmie).

Jeśli poprawa nie nastąpi:

• w wyjątkowych przypadkach (podejrzenia bardzo silnej alergii) lekarz może zadecydować o skierowaniu dziecka do gastrologa bądź alergologa i włączeniu mieszanki elementarnej
• ale najczęściej oznacza to, że alergia na BMK nie była przyczyną dolegliwości i należy wrócić do zwykłej mieszanki.

Jeśli poprawa nastąpi, powinno się ponownie wprowadzić do diety dany alergen (próba prowokacji)

• jeśli zaobserwujemy nawrót objawów – jest to potwierdzenie rozpoznania alergii na BMK. Wówczas kontynuujemy karmienie mieszanką o wysokim stopniu hydrolizy przez 6 miesięcy lub zgodnie z zaleceniem lekarza;
• jeśli objawy nie nawrócą – oznacza to, iż ich przyczyną nie była alergia na BMK.

Co jest bardzo istotne – u dzieci z podejrzeniem alergii NIGDY nie zamieniamy zwykłej mieszanki na mieszankę HA (hipoalergiczną) gdyż zawiera ona białka mleka krowiego i nie służy do leczenia alergii.

Do czego zatem służy? Jedynym wskazaniem do ich stosowania jest karmienie dzieci z grup ryzyka wystąpienia alergii (alergia w rodzinie) zanim wystąpią jakiekolwiek objawy. Piszę o tym, gdyż jest to bardzo częsty błąd popełniany nawet przez lekarzy, natomiast stanowiska ekspertów i wytyczne są w tym aspekcie bezwzględne.

*Wymienione rodzaje mieszanek mlecznych (mlek modyfikowanych)

• mieszanka podstawowa (mleko początkowe lub następne)
• mieszanka o nieznacznym stopniu hydrolizy – mleko HA – białka mleka krowiego są w nich „pocięte” na mniejsze fragmenty
• mieszanka o znacznym stopniu hydrolizy – hydrolizaty kazeiny lub białek serwatkowych, dostępne wyłącznie na receptę – białka mleka są w nich „pocięte” na bardzo małe fragmenty, co praktycznie pozbawia je właściwości alergizujących
• mieszanka elementarna – białka mleka są tu „pocięte” na pojedyncze aminokwasy, dostępne wyłącznie na receptę

Alergia pokarmowa u niemowląt karmionych piersią

Alergen należy wykluczyć z diety mamy. Ponieważ mamy nie żywią się tylko mlekiem, winnych alergenów może być więcej. Z czego zatem zrezygnować? Na pewno nie ze wszystkiego naraz! Jeśli mama zauważy ewidentny związek spożytego pokarmu z objawami – wtedy zaczynamy od tego najbardziej podejrzanego produkt. Zazwyczaj jednak zaczyna się od pojedynczej eliminacji najczęstszych alergenów, również na 2-4 tygodnie.

A zatem najpierw mama powinna wyeliminować całkowicie ze swojej diety produkty zawierające BMK. Najczęstszym błędem na tym etapie jest rezygnacja z mleka i jogurtów. No, może jeszcze sera. Tymczasem masło, drożdżówki, kajzerki, słodycze – to wszystko ma w składzie mleko. Czasem uzasadniona jest również rezygnacja z mięsa wołowego. Nie zaleca się zamiany mleka krowiego na mleko kozie, gdyż zawiera ono podobne białka, które mogą dać reakcję krzyżową i również powodować objawy.

Co ważne – mamy pozostające na diecie bezmlecznej powinny skorzystać z konsultacji dietetycznej i muszą pamiętać o suplementacji wapnia!

Pod tym linkiem znajdziecie kilka wskazówek co do diety bezmlecznej:
https://pediatria.mp.pl/zywienie/84026,dieta-bezmleczna

Gdy po 2 tygodniach takiej diety nastąpi poprawa i objawy ustąpią – podobnie jak w przypadku mieszanek, należy wykonać próbę prowokacji poprzez ponowne wprowadzenie BMK do diety mamy na okres 1 tygodnia.

• jeśli w wyniku tej próby objawy nawrócą – jest to potwierdzenie rozpoznania alergii na BMK. Wówczas mama powinna kontynuować dietę bezmleczną przez min. 6 miesięcy lub zgodnie z zaleceniem lekarza.
• Jeśli objawy nie nawrócą – oznacza to, że ich przyczyną nie była alergia na BMK.

Co zrobić, jeśli nie obserwujemy poprawy po zastosowaniu diety?

Po pierwsze i najważniejsze – mama ma wrócić do spożywania wyeliminowanego pokarmu! Bo skoro nie on jest winowajcą to nie ma podstaw do dalszego jego unikania. Jednocześnie można spróbować wyeliminować kolejny alergen w schemacie opisanym powyżej (najczęściej jajko – tutaj wskazówki odnośnie diety bez jaj https://pediatria.mp.pl/zywienie/84200,dieta-z-wykluczeniem-jaj) i pomyśleć o konsultacji alergologa/gastrologa dziecięcego. I pamiętajcie proszę, żeby w razie braku poprawy wracać do danego produktu. Gdyż najczęstszym błędem jest dokładanie kolejnych pokarmów do listy zabronionych aż w końcu mama nie może jeść nic.

Tutaj chciałabym wtrącić jeszcze jedną uwagę – alergia na białko mleka krowiego nie ma nic wspólnego z laktozą. Laktoza jest cukrem a białko mleka krowiego, jak sama nazwa wskazuje jest… białkiem. Dlatego przy podejrzeniu alergii na BMK nie stosuje się diety bez laktozy! Co więcej, przy nietolerancji laktozy – dieta bezlaktozowa u mamy też nie ma sensu, bowiem laktoza jest stałym składnikiem mleka kobiecego i znajduje się w nim niezależnie od tego, co je mama. Dlatego u niemowląt karmionych piersią z podejrzeniem nietolerancji laktozy należy zastosować enzym laktazę, a u tych karmionych mieszanką – wybrać produkt pozbawiony laktozy.

Dieta a alergia pokarmowa

Czy dietę należy stosować do końca życia? Nie zawsze! Większość dzieci z alergii wyrasta. Np. wśród niemowląt z alergią na BMK, ok. 19% nabywa tolerancję do końca 1. r.ż., 42% do końca 8. r.ż. A 79% do końca 16. r.ż. Dlatego po pewnym czasie (zazwyczaj 9-12 m.ż.) lekarz zaleci ponowną prowokację.

W zależności od rodzaju alergii taka prowokacja może odbyć się w warunkach domowych lub w szpitalu – powinno się to uzgodnić z lekarzem. Jeśli po takiej prowokacji objawy nie nawracają, stopniowo zwiększa się ilość alergenu w diecie. W przypadku nawrotu objawów, lekarz może zalecić przedłużenie diety eliminacyjnej a w niektórych przypadkach odczulanie.

Czy niemowlę z alergią pokarmową musi być pod opieką alergologa?

Niekoniecznie. Dobry pediatra powinien sobie poradzić z typowymi przypadkami alergii IgE-niezależnej o łagodnym przebiegu. Natomiast w razie problemów diagnostycznych czy z leczeniem, nasilonych, przewlekających się objawów może skierować dziecko do alergologa bądź gastrologa dziecięcego.

Na koniec chciałabym jeszcze raz podkreślić, że dziecko z „brzuszkowymi” bądź skórnymi problemami powinno być pod opieką pediatry i decyzja o przejściu na dietę powinna być wspólną decyzją rodziców i lekarza. Prowadzenie diety „na własną rękę” może być ryzykowne albo błędne. Dlatego wszelkie wątpliwości zgłaszajcie swoim pediatrom!

A na zupełny koniec i na pocieszenie wszystkim mamom na dietach bezmlecznych, które cierpią z powodu braku słodyczy. Ciastka Oreo nie zawierają mleka w składzie! (Lidlowe Neo niestety mają serwatkę a Orito z Biedry białka mleka…) Nie wiem co to jest to białe w środku, ale można to jeść mając ssaka uczulonego na BMK. Smacznego!